نویسنده: حسن انصاری
چند نکته درباره اربعین ابن ابی الفوارس، الفضائل شاذان و کتاب الروضة فی الفضائل
در اینجا نوبت به بررسی اسناد تازه ای می رسد که می تواند شناخت ما را از عیون المعجزات و اینکه به چه سنتی تعلق دارد، بیشتر کند:در اربعینی که به شخصی به نام ابن ابی الفوارس رازی نسبت داده می شود، نام نویسنده عیون المعجزات در ضمن یک سند آمده که می تواند نکات مبهمی را در مورد شخصیت مؤلف احتمالا حل کند. ما ابتدا عین سند را نقل می کنیم:
"حدّثنى السیّد الأجلّ الأوحد جمال الدین عزّ الإسلام فخر العشیرة شرف الدین أبو محمد إبراهیم بن علیّ بن محمد العلویّ الحسینیّ الموسویّ بكازرون فى التاسع عشر من رجب سنة ... قال : أخبرنا الشیخ العارف شهربان بن تاج الدین الفارسیّ قال : حدّثنا القاضی أبو القاسم أحمد بن ظاهر النوریّ قال : [حدّثنا ]الشیخ الإمام شرف العارفین أبو المختار الحسن بن عبد الوهاب قال : حدثنی أبو التحف علی بن إبراهیم المصریّ قال : [حدّثنی ] الأشعث بن محمد بن مرّة ، عن المثنّى بن سعید بن الأصیل البغدادیّ العطّار قال : حدّثنى عبد المنعم ابن الطیب القدوری قال : حدّثنى العلا بن وهب ، عن الوزیر محمد بن سالیق ، عن أبی جریر ، عن أبی الفتح المغازلیّ ، عن أبى جعفر میثم التمّار رضى الله عنه قال: كنت بین یدی مولای أمیر المؤمنین علیه السلام بالكوفة وجماعة من أصحاب رسول اللّه صلى الله علیه و آله وسلم حافّون به كانّهم الكواكب اللامعة فی السماء...[۲۹]
این روایت با همین سند، البته با اختلافات ناشی از تحریفات اسناد، در متن کنونی عیون المعجزات هم دیده می شود.
در سند دیگری از اربعین، گرچه نامی از حسین بن عبدالوهاب یا عیون المعجزات نمی آید، اما حدیثی با سندی نقل شده که بخشی از آن عینا در عیون المعجزات هم دیده می شود:
"عن محمد بن علی بن أحمد التبریزى بساوة قال : [حدّثنی] عبد اللّه بن نصر بن محمد بن خمیس الموصلی أبوبكر فی العشر الأخیر من ربیع الأول سنة . . . بمدینة السلام بجانبها الأیسر مسجد الرباط، [عن] أحمد بن الحسین العطار عن أبی جعفر محمد بن یعقوب الكلینی صاحب كتاب الكافی قال :[حدّثنی ]علی بن إبراهیم بن هاشم ، عن الحسن بن محبوب ، عن العلا بن رزین ، عن المفضل بن یسار ، عن محمد بن علی الباقر ، عن أبیه ، عن جده الحسین بن علی علیهم السلام قال: إنّه لمّا رجع أمیر المؤمنین علی علیه السلام من قتال أهل النهروان ولم تكن یومئذٍ بنیت بغداد..."
در این سند، نام راوی ناشناخته کلینی که در متن عیون المعجزات نیز نامش آمده با همان حدیث آمده، اما البته در سند اشاره ای به حسین بن عبدالوهاب نشده است. در مورد اول می بینیم که نام حسین بن عبدالوهاب به صورت حسن بن عبدالوهاب و همراه با کنیه ابو المختار آمده است. احتمالا حسن در اینجا تحریفی است از حسین و یا برعکس، حسین در نسخه های عیون المعجزات، تحریفی است از حسن. نام حسن تنها در نسخه چاپی اربعین نیامده، بلکه ابن طاووس در الیقین هم که از نسخه اربعین ابن ابی الفوارس چند حدیث نقل می کند، باز به جای حسین، حسن ضبط کرده است:
۱- الیقین از ابن طاووس، ص ۲۶۸ -۲۶۹:
"فیما نذكره من كتاب (الأربعین) روایة الملقب بمنتجب الدین محمد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازی الذی ذكرناه برجالهم ، من كلام الجمل لمولانا علی علیه السلام بأمیر المؤمنین وخیر الوصیین . فقال ما هذا لفظه : حدثنی الشیخ الأجل الإمام العالم منتجب الدین مرشد الإسلام ، كمال العلماء ، أبو جعفر محمد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازی رحمة الله علیه بمدینة السلام فی داره بدرب البصریین فی منتصف ربیع الأول سنة احدى وثمانین وخمسمائة ، قال : حدثنا الإمام الكبیر السید الأمیر ، كمال الدین ، عز الإسلام ، فخر العترة ، علم الهدى ، شرف آل الرسول صى الله علیه وآله ، أبو محمد إبراهیم بن علی بن محمد بن علی بن محمد العلوی الحسینی الموسوی بكازرون فی التاسع عشر من رجب المرجب سنة إحدى وسبعین وخمسمائة [ قال : حدثنی الشیخ العارف شهریار بن تارج الفارسی ] قال : حدثنی القاضی أبو القاسم أحمد بن طاهر السوری قال : حدثنا الشیخ الإمام شرف العارفین أبو المختار الحسن بن عبد الوهاب قال : حدثنی أبو النجیب علی بن محمد بن إبراهیم عن الأشعث بن مرة عن المثنى بن سعید عن هلال بن كیسان عن الطیب القواصری عن عبد الله بن سلمة المنتجی عن سفارة بن الأصمید البغدادی عن ابن حریز عن أبی الفتح المغازلی عن عمار بن یاسر قال : كنت بین یدی مولانا أمیر المؤمنین علی علیه السلام ، وإذا بصوت قد أخذ جامع الكوفة . فقال : یا عمار ، إئت بذی الفقار الباتر الأعمار ، فجئته بذی الفقار . فقال : أخرج یا عمار وامنع الرجل عن ظلامة هذه المرأة ، فان انتهى وإلا منعته بذی الفقار."
این روایت هم در عیون المعجزات دیده می شود و با همین سند.
۲- الیقین ص ۳۹۸ -۳۹۹:
"من كتاب ( الأربعین ) روایة الملقب منتجب الدین محمد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس ، وهذا لفظه : حدثنى الشیخ الأجل الإمام العالم منتجب الدین ، مرشد الاسلام ، كمال العلماء ، أبو جعفر محمد بن أبی مسلم بن أبی الفوارس الرازی رحمة الله علیه بمدینة السلام فی داره بدرب البصریین فی منتصف ربیع الأول سنة إحدى وثمانین وخمسمائة ، قال : حدثنا الإمام الكبیر السید الأمیر الأشرف ، جمال الدین ، عز الإسلام ، فخر العترة ، علم الهدى ، شرف آل الرسول صلى الله علیهم ، أبو محمد إبراهیم بن علی بن محمد بن [ علی بن محمد ] العلوی الحسینی الموسوی بكازرون فی السابع عشر من رجب سنة إحدى وسبعین وخمسمائة [ قال : حدثنا الشیخ العارف شهریار بن تارج الفارسی ] قال : حدثنى القاضی أبو القاسم أحمد بن طاهر الثوری قال : حدثنا الشیخ الإمام شرف العارفین أبو المختار الحسن بن عبد الوهاب قال : حدثنی أبو التحف علی بن محمد بن إبراهیم عن الأشعث بن مرة عن المثنى بن سعید عن هلال بن كیسان عن الطبیب القواصیری عن عبد الله بن سلمة المنتجی عن صفار بن الأصیمد البغدادی عن ابن جریر عن أبی الفتح المغازلی عن عمار بن یاسر رضی الله عنه قال : كنت بین یدی مولانا أمیر المؤمنین علیه السلام فإذا بصوت قد أخذ جامع الكوفة..."
آنطور که می بینیم، در اربعین ابن ابی الفوارس و الیقین ابن طاووس به نقل از آن، حسین بن عبدالوهاب، به صورت "الشیخ الإمام شرف العارفین أبو المختار الحسن بن عبد الوهاب" معرفی شده که این لقب کاملا با گرایشات غالیانه و حتی صوفیانه او در کتاب عیون المعجزات سازگار است. از دیگر سو، سندی که به وی در اربعین داده شده، باز نشانی است از تعلق وی به منطقه شیراز و نواحی آن.
از دیگر سو، نام ابن ابی الفوارس رازی به عنوان نویسنده اربعین، در منابع کهن تنها در الیقین ابن طاووس آمده است. البته همانطور که دیدیم، اطلاعاتی که ابن طاووس درباره مؤلف اربعین می دهد، چندان زیاد نیست و آن هم مستند است به کتاب اربعین و نسخه آن[۳۰]. به احتمال بسیار زیاد، ابن طاووس از او هیچگونه شناختی نداشته است. این توضیح در اینجا لازم است که ما از وجود شخصی به نام ابن ابی الفوارس رازی هیچ گونه اطلاع تاریخی نداریم و تنها گزارشها درباره او وابسته است به اربعین وی. بنابراین وجود این شخص را هیچ سند و منبع مستقلی تأیید نمی کند. بنابراین نام حسین یا حسن فرزند عبدالوهاب در یکی از سندهای کتاب اربعین ابن ابی الفوارس نمی تواند مؤید وجود شخصی به این نام به شکل واقعی باشد. تنها مورد استثنا، که در آن نامی از ابن ابی الفوارس مستقل از کتاب اربعین آمده، کتاب الفضائل منسوب به شاذان بن جبرئیل است[۳۱] که در آن شاذان مستقیما از ابن ابی الفوارس روایتی را نقل می کند که البته آن را در متن اربعین ابن ابی الفوارس نیز می یابیم. البته باز وضعیت کتاب الفضائل هم روشن نیست و آن کتاب به دلایلی و از جمله وجود تاریخ متأخری که در آن دیده می شود[۳۲]، بی تردید از شاذان بن جبرئیل نیست بلکه از نویسنده متأخرتری باید باشد که همین امر مورد توجه آقابزرگ طهرانی هم در الذریعة قرار گرفته است[۳۳]. بنابراین نام شاذان که در سند آغازین کتاب و درست به عنوان راوی از ابن ابی الفوارس آمده، احتمالا از اضافات کاتبان است و اینجا معلوم نیست که چه کسی روایت را از ابن ابی الفوارس نقل کرده است. ما از اینکه این نویسنده چه کسی بوده اطلاعی نداریم، اما مضامین الفضائل در بسیاری از احادیث آن مضامین تند غالیانه است و بسیاری از اسناد آن متعلق به نوشته های محافل غلات است که عموما سندهای آنها ساختگی است و روایاتی به اشخاصی نسبت داده شده که در جای دیگری نمونه آنها را نمی بینیم. وانگهی پاره ای از مضامین کتاب فضائل اساسا با گرایشات فقیهی در سطح شاذان بن جبرئیل سازگار نیست[۳۴]. نویسنده الفضائل هر که بوده، به احتمال قوی همو نویسنده متنی است آشفته به نام الروضة فی الفضائل که در پاره ای از منابع باز به شاذان نسبت داده می شود، و در آن بخش زیادی از احادیث کتاب الفضائل منسوب به شاذان تکرار می شود[۳۵]؛ از جمله همان روایتی که تاریخ متأخری را نسبت به شاذان ارائه می دهد و به سال ۶۵۱ق در جامع واسط مربوط است و در کتاب الفضائل هم هست[۳۶]. در متن الروضة هم عموما احادیث بی پایه و متعلق به محافل غلات شیعی دیده می شود. اما نکته جالب وجود بخش زیادی از احادیث اربعین ابن ابی الفوارس در بخشی از کتاب الروضة است که بدون انتساب به ابن ابی الفوارس نقل شده است[۳۷]. البته معلوم نیست که نسخه کنونی الروضة دقیقا چگونه تنظیم شده اما وجود احادیثی از اربعین ابن ابی الفوارس در متن این کتاب، بی تردید با آمدن نام ابن ابی الفوارس در متن کتاب الفضائل مربوط است و احتمالا یا نویسنده هر دو متن الفضائل و الروضة یکی است و یا به نحوی در تنظیم و ساختن الفضائل، متن دیگر یعنی الروضة مورد استفاده قرار گرفته است.
بدین ترتیب گرچه کتاب اربعین ابن ابی الفوارس مورد اشاره ابن طاووس قرار گرفته، اما ظاهرا وی هیچ شناختی نسبت به نویسنده این متن نداشته و به دلیل آنکه نام وی در هیچ منبعی مستقل از کتاب اربعینی که به او منسوب است، نیامده و اشاره به نام او در متن الفضائل منسوب به شاذان نیز بی تردید برخاسته از نسبتی متأخرتر از اربعین منسوب به ابن ابی الفوارس و احتمالا برگرفته از آن است، آنگاه این پرسش کاملا به جاست که اساسا آیا شخصی به نام ابن ابی الفوارس رازی وجود خارجی داشته است، یا خیر و اگر چنین کسی واقعا وجود داشته، آیا او با چه محافلی مرتبط بوده است. اسانید کتاب اربعین عموما متضمن نامهای ناشناخته ای است که در هیچ کجا نامشان نمی آید و بسیاری از اسناد احادیث هم به شکل واضحی ساختگی به نظر می رسند. مضامین احادیث آن هم عموما مضامینی غالیانه است و وجود افتادگی هایی که در بیشتر اسناد آن در نسخه چاپ شده کتاب می بینیم باز تردید ما در اینکه حقیقتا چنین کسی وجود خارجی داشته را بیشتر می کند. به هر حال می توان فرض کرد ابن ابی الفوارس شخصی بوده متعلق به محافل غلات و یا دست کم سازنده این نام و این اربعین شخصی بوده از غلات شیعی که احادیثی را با اسنادی ساختگی در بیشتر روایات آن پیشنهاد کرده بوده و شاید هم از چند متن متعلق به غلات بهره برده بوده است. بنابراین در بخشی از اسناد و روایات این متن، خود سازنده مطالب بوده و در بخشی دیگر از متونی که در اختیار غلات بوده و عموما دارای اسناد آشفته و ساختگی بوده اند، بهره برده است. اما وجود متون احادیث این اربعین در متنهای الفضائل و الروضة این سؤال را مطرح می کند که آیا می توان فرض کرد که سازنده هر سه متن یک تن از اوائل سده هفتم بوده و خود اربعینی را ساخته و آنرا به شخصی به نام ابن ابی الفوارس در سده ششم نسبت داده و آنگاه دو متن دیگر را هم متعلق به اوائل سده هفتم نشان داده است. فرض دیگر این است که نویسنده دو متن الفضائل و الروضة شخص دیگری بوده که بعدا کتابهای او برای ساختن متن ادعایی اربعین منسوب به ابن ابی الفوارس به کار رفته است. به هر حال هر اتفاقی در این میان افتاده باید پیش از عصر ابن طاووس صورت گرفته باشد.
حال با توجه به آنچه گذشت، پرسش این است که نسبت کتاب عیون المعجزات با سه متن اربعین، الفضائل و الروضة چه بوده است؟ با توجه به اینکه پیش از این اظهار کردیم که متن عیون المعجزات می بایست به یکی از محافل مرتبط با غلات پیروی ابوالقاسم کوفی و در شیراز و حوالی آن مرتبط باشد، بعید نیست که سه متن دیگر هم در همین نواحی و وسیله همان محفل ساخته و پرداخته شده و آنان شناخت درستی از نویسنده عیون المعجزات داشته اند و احادیث آن کتاب و کتابهای مشابه آن را در سه متن جدید نقل کرده بودند. البته کما اینکه پیشتر گفتیم، با توجه به آشفتگی اسناد در کتاب عیون المعجزات و ذکر اسامی اشخاص مجهول الهویة در میان اسناد کتاب دور نیست که حتی فرض کنیم، متن عیون المعجزات هم متنی است ساختگی که وسیله شخصی نوشته شده که خود نویسنده سه متن دیگر هم بوده و با جعل نام حسین بن عبدالوهاب یا حسن بن عبدالوهاب و جعل اسنادی ساختگی و در عین حال با بهره وری از متونی متعلق به نصیریان مانند حسین بن حمدان و یا گروههایی از شیعیان وابسته به جریانات کمتر شناخته شده غالی مانند جریان ابوالقاسم کوفی و استفاده از متونی مانند کتاب الأوصیاء و یا پاره ای روایات مشهور شیعی، مجموعا متن خود را فراهم کرده است. این احتمال ضعیفی است و محتملتر این می نماید که حسین بن عبدالوهاب حقیقتا وجود خارجی و تاریخی داشته، اما به دلیل تعلق به سنت غلات شناختی از وی در میان امامیه وجود نداشته است. در آن صورت خود وی در ساختن پاره ای از اسناد ساختگی کتابش دخالت مستقیم داشته و مابقی را هم بیشتر از کتاب موسوم به اثبات الوصیة و نیز کتاب الهدایة الکبری اقتباس کرده بوده است.
پی‌نوشت‌ها:
[۲۹] نک: اربعین ابن ابی الفوارس، چاپ شده در مجموعه میراث حدیث شیعه، چاپ قم.
[۳۰] درباره اربعین و نقل ابن طاووس، نک: کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ص ۱۹۲-۱۹۳
[۳۱] نک: الفضائل، ص ۲
[۳۲] نک: همان، ص ۹۲
[۳۳] نک: الذریعة، ۱۶/۲۵۰
[۳۴] نک: مقاله من در رابطه با شاذان بن جبرئیل و چند متن غالیانه، که انشاء الله در همین سایت منتشر می شود.
[۳۵] نک: الذریعة، همانجا
[۳۶] نک: الروضة فی الفضائل، سند آغازین، ص ۱۱۸ از مجموعه چاپ شده
[۳۷] در تصحیح اربعین در مجموعه میراث حدیث شیعه در پاورقی ها عموما منابع دیگر احادیث و از جمله کتابهای الروضة و الفضائل نشان داده شده اند.
http://ansari.kateban.com/
